Deze gastblog werd geschreven door Dr Zehra çolak, post-doctoraal onderzoeker en lector aan Universiteit Utrecht
Belgen zijn introverten…Als je niet wit bent, zal het altijd moeilijk zijn ... Een typische Belg is zeer gesloten voor diversiteit... niet vanwege de racistische elementen, maar [gewoon omdat] Belgen geen interactie willen aangaan [, geen contact willen maken].
Samuel, een van de studenten die deelnam aan mijn onderzoek naar interetnisch contact in het hoger onderwijs, was net als zijn leeftijdsgenoten van mening dat het een typisch Belgisch/Vlaamse eigenschap is om ervaringen met diversiteit te vermijden. In tegenstelling tot de meeste andere deelnemers erkende Samuel dat iemand die niet wit is, altijd als een buitenstaander zal worden gezien. Toch interpreteerde hij dit niet als racisme en verwees hij naar een algemeen gebrek aan motivatie en interesse bij witte Belgen voor diversiteit (Colak et al., 2019).
De meeste witte Belgische studenten ontmoeten voor het eerst niet-witte Belgen wanneer ze aan het hoger onderwijs beginnen. Dergelijke ontmoetingen kunnen een belangrijke leerervaring voor hen zijn en hun groei bevorderen op een moment dat ze sociale en persoonlijke identiteiten aan het vormen zijn. Tegelijkertijd kan hun gebrek aan begrip en kennis om op een zinvolle manier over verschillen en ongelijkheden te praten beïnvloeden hoe niet-witte Belgen deze ontmoetingen ervaren.
Uit de interviews met Turkse-Belgische studenten blijkt dat negatieve stereotypen, ‘othering’ en sociale uitsluiting kenmerkend zijn voor hun ervaringen aan de universiteit (Colak et al., 2020). Dergelijke discriminerende ervaringen hebben krachtige sociale, academische en psychologische gevolgen voor gemarginaliseerde studenten en houden de ongelijkheid in de samenleving en het onderwijs in stand.
Veel witte studenten lijken daarbij de vaardigheden en de taal te missen om systemen van ongelijkheid en racisme te herkennen en analyseren. Dit terwijl racisme en uitsluiting de dagelijkse ervaringen van hun niet-witte medestudenten dus vormen.
Daarom is het ontwikkelen van kritisch bewustzijn rond racisme bij leerlingen, nog voor ze aan de universiteit, hogeschool of in het werkveld starten, een belangrijke taak voor scholen en leerkrachten die zich inzetten voor gelijkwaardigheid in onderwijs en maatschappij.
Kritisch bewustzijn? Wat is dat?
Kritisch bewustzijn is gebaseerd op het concept "conscientização" van de Braziliaanse pedagoog Paulo Freire (2000) en verwijst naar processen van:
- kritische reflectie: zorgvuldig nadenken, herkennen en analyseren van racisme, sociale ongelijkheid en de oorzaken daarvan én
- kritische actie: actie ondernemen voor sociale verandering.
Dit begrip is gelinkt met het concept van racismewijsheid, dat gebruikt wordt om te refereren naar competenties die helpen met het herkennen van racisme[1] en daar correct op reageren (Charkaoui, 2019).
Mensen met een hoger niveau van kritische bewustzijn verklaren ongelijkheid door te verwijzen naar structurele of systemische in plaats van individuele factoren (Watts et al., 2011).
In mijn onderzoek waren de meeste witte Belgische studenten bijvoorbeeld eerder geneigd om structurele ongelijkheden zoals de hoge werkloosheid onder niet-witte Belgen toe te schrijven aan individuele factoren. Op een vraag over discriminatie in België antwoordde een student het volgende:
Ja, er is discriminatie, dat is een feit, maar het is overdreven. Wat is discriminatie? Veel dingen zijn hun eigen schuld. Natuurlijk neem je degene aan die de taal beter spreekt.
Zulke uitspraken van studenten laten zien dat hun kennis en vaardigheden om een diepe, genuanceerde en kritische analyse te maken over verschillende vormen van uitsluiting eerder beperkt zijn. Om sociale ongelijkheden te verklaren, baseren veel jongeren zich daarom op de taal zoals ze dat in de media, politike discours en publieke opinie vaak horen, waarbij er vooral verwezen wordt naar ‘een gebrek aan integratie’ en vertrekkend vanuit gebreken bij personen van kleur (bvb; gebrek aan Nederlandse taalvaardigheid).
Slechts enkele witte-Belgische studenten reflecteerden in mijn onderzoek over hun eigen rol en verantwoordelijkheid of structurele mechanismen in de uitsluiting van niet-witte Belgen. Een deelnemer zei bijvoorbeeld dat witte Belgen weinig aandacht besteden aan thema’s rond inclusie en diversiteit:
We weten of denken niet [veel] na over deze kwesties [zoals integratie]. We hebben het gevoel dat ze geen deel willen uitmaken van het land...Aan beide kanten is er extra inspanning nodig. Maar we gaan ervan uit dat wij niet met hun moeten gaan praten. We laten ze niet vergeten dat ze van Turkse en Marokkaanse afkomst zijn.
Toch associeerden de meeste studenten culturele diversiteit met de nood aan integratie en Nederlandse taal en vinden ze dat niet-witte Belgen vooral moeite moeten doen om ‘Belgische normen’ en ‘de Belgische manier van leven’ te leren kennen om echte Belgen te kunnen zijn (Colak et al., 2021).
De ervaringen van niet-witte Belgische studenten tonen echter aan dat zij nog steeds niet als legitieme Belgen gezien worden, ondanks dat zij in België geboren en getogen zijn en studeren aan de universiteit.
Wat kan je als leerkracht doen?
Onderwijs speelt een kritische rol in het ontwikkelen van bewustzijn, competenties, begrip en kennis van álle studenten in het herkennen en analyseren van sociale ongelijkheid en racisme. De meeste leerlingen lijken tijdens hun middelbare schooltijd weinig betrokken te zijn geweest bij gesprekken over ongelijkheden en hoe hun socialisatie hun kijk naar de wereld beïnvloedt. De ervaringen van Turkse-Belgische leerlingen in het secundair onderwijs tonen aan dat er op de scholen een zogenaamd kleurenblind klimaat heerste waarin etnische en raciale verschillen weinig aandacht krijgen, en worden stilgezwegen. Leerkrachten hanteren vaak, vanuit goede bedoelingen, een kleurenblinde benadering om vooroordelen te verminderen en zich te concentreren op gelijkenissen. Toch ontkennen dergelijke benaderingen de realiteit en ervaringen van niet-witte groepen, zien ze ongelijkheden over het hoofd en ondermijnen ze sociale verandering. Erkenning dat marginalisatie en uitsluiting niet veroorzaakt wordt door wat ze zelf doen, maar mee veroorzaakt wordt door systemische factoren, kan bij jongeren uit gemarginaliseerde groepen bijdragen aan hun schoolse motivatie en sociaal-politieke betrokkenheid (Hope and Bañales, 2018).
Als school speel je dus een sleutelrol in het ondersteunen van bewustzijn van structurele uitsluiting en ongelijkwaardigheden in de samenleving, door verder te gaan dan een kleurenblinde benadering die verschillen, en dus ook systematische ongelijkheden doodzwijgt.
Als leerkracht kan je in het bijzonder delen van ervaringen met racisme en ongelijkheid en hun onderliggende oorzaken aanmoedigen in een veilig klasklimaat. Uit onderzoek weten we immers dat de adolescentie een belangrijke fase is voor de ontwikkeling van een kritisch bewustzijn, omdat adolescenten hun identiteit en hun rol in de samenleving aan het verkennen zijn (Mathews et al., 2020). Dit lijkt dan ook een ideale periode om je tijdens de lessen te kunnen verdiepen in systematische ongelijkheden en bijvoorbeeld historisch en hedendaags racisme. Kritisch bewustzijn is daarbij niet alleen belangrijk voor witte Belgische jongeren, maar ook voor Belgen van kleur. Ondanks hun ervaringen met racisme, accepteren niet-witte Belgen niet per se een structurele analyse van ongelijkwaardigheden, en kunnen ze individuen zoals zichzelf, hun vrienden of familie, de schuld geven van hun omstandigheden. Net als witte Belgen hebben ze daarom input nodig van bijvoorbeeld ouders en leerkrachten om een kritische inzicht te kunnen ontwikkelen.
Als lerarenpopleiding kan je tenslotte de professionele ontwikkeling van leraren ondersteunen, door een diepere zelfreflectie en betrokkenheid bij sociale rechtvaardigheid te bevorderen door relevante theorieën en praktijken (bvb; cultureel responsieve pedagogiek, kritische pedagogiek) op te nemen in het curriculum.
Het hebben van een kader en een taal helpt om systematische ongelijkheden in scholen en de samenleving te identificeren, te problematiseren en aan te vechten. Het ontwikkelen van het kritisch bewustzijn van onze jeugd over complexe thema’s zoals racisme is de sleutel tot het creëren van een rechtvaardiger samenleving en onderwijs dat iedereen dient.
Bronnen
Charkaoui, N. (2019). Racisme: Over woonden en weerkracht. Berchem: Epo.
Colak, F.Z., Van Praag L., & Nicaise, I. (2020). “Oh, this is really great work-especially for a Turk”: A critical race theory analysis of Turkish Belgian students’ discrimination experiences. Race, Ethnicity and Education. (Available at ResearchGate)
Colak, F.Z., Van Praag, L., & Nicaise, I. (2021). “You have to integrate to belong here!”: Acculturation and exclusion among Turkish and Belgian descent students on a university campus. Journal of Intercultural Studies. (Available at ResearchGate)
Colak, F.Z., Van Praag, L. & Nicaise, I. (2019). An investigation of Belgian-descent university students’ perceived barriers to establishing contact with Muslim students. Available at New Diversities, 21, 85-98.
Freire, P. (2000). Pedagogy of the oppressed: With an introduction by Donaldo Macedo. New York: Continuum.
Hope, E. C., & Bañales, J. (2018). Black early adolescent critical reflection of inequitable sociopolitical conditions: A qualitative investigation. Journal of Adolescent Research.
Mathews, C. J., Medina, M. A., Bañales, J., Pinetta, B. J., Marchand, A. D., Agi, A. C., Miller, S. M., Hoffman, A. J., Diemer, M. A., & Rivas-Drake, D. (2020). Mapping the Intersections of Adolescents’ Ethnic-Racial Identity and Critical Consciousness. Adolescent Research Review, 5(4), 363–379.
Sensoy, Ö. & DiAngelo, R. (2021). Is everyone really equal? An introduction to key concepts in social justice education, second edition. Teachers College Press.
Watts, R. J., Diemer, M. A., & Voight, A. M. (2011). Critical consciousness: Current status and future directions. New Directions for Child and Adolescent Development, 2011(134), 43–57.
[1] Racisme betekent overtuigingen, economische, politieke, sociale, institutionele praktijken en structurele systemen die ongelijkheid van macht, privileges en middelen tussen witte en niet-witte groepen in stand houden (Sensoy and DiAngelo, 2021).